«Дэкларацыя прынцыпаў», якую ўдала выкарыстоўвалі праваабаронцы

1 жніўня спаўняецца 40 гадоў Хельсінскіх пагадненняў, якія замацавалі непарушнасць межаў у пасляваеннай Еўропе.

Хельсінкскія пагадненні сталі падставай для стварэння АБСЕ і моцна паўплывалі на праваабарончы рух у СССР, паведамляе «Радыё Свабода».

Заключны акт нарады ў Хельсінкі быў падпісаны 1 жніўні 1975 лідарамі 35 краін, у тым ліку СССР, ЗША і Канады. Дасягнутыя пагадненні сталі асновай для стварэння АБСЕ – Арганізацыя бяспекі і супрацоўніцтва ў Еўропе.

Тры кашы пагадненняў

Сорак гадоў таму да абмеркавання на канферэнцыі ў Хельсінкі былі падрыхтаваныя тры наборы пагадненняў (тры кашы, як іх назвалі дыпламаты).

«Першая кошык» тычыўся непарушнасці пасляваенных межаў. Прадугледжвалася, што краіны-падпісанты павінны паважаць суверэнітэт і правы адзін аднаго «свабодна выбіраць і развіваць свае палітычныя, сацыяльныя, эканамічныя і культурныя сістэмы, а таксама права ўсталёўваць свае законы і адміністрацыйныя правілы». Акрамя таго, гаварылася аб непрымяненні сілы або пагрозы прымянення сілы з мэтай парушэння «тэрытарыяльнай цэласнасці або палітычнай незалежнасці любой дзяржавы». Дзяржавы падпісаліся пад непарушнасць межаў.

Праўда, улічваючы заўвагі Канады, Гішпаніі і Ірландыі, у тэкст унеслі агаворку, згодна з якой «устаноўленыя мяжы ў Еўропе могуць быць змененыя – у выпадку мірнай дамоўленасці дзяржаў». Гэтая папраўка была зробленая ў надзеі на аб\’яднанне Нямеччыны. У дакумент быў таксама ўнесены дадатак – заява прэзідэнта Форда, што Злучаныя Штаты не ўважаюць законным гвалтоўнае ўключэнне ў Савецкі Саюз Літвы, Латвіі і Эстоніі. Да гэтай заявы далучыліся кіраўнікі дзяржаў NATO.

«Другі кошык» тычыўся эканомікі і гандлю. Злучаныя Штаты заключылі дамовы на продаж Савецкаму Саюзу збожжа і пэўных новых тэхналогій. «Другая кошык» таксама ўключаў і пагадненні аб пазыках для Усходняй Нямеччыны, Польшчы і Чэхаславакіі – ад ЗША і ад Заходняй Нямеччыны.

«Трэці кошык», гуманітарны, уключаў у сябе такія пункты, як «павагу да правоў чалавека і да ягоных падставовых свабод: свабода абмену думкамі, свабода сумлення і рэлігіі, свабода перамяшчэння». З самага пачатку падрыхтоўкі канферэнцыі савецкія дыпламаты стараліся прыменшыць значэнне гэтых пунктаў, падаючы іх як унутраныя справы кожнай краіны. Заходнія ўдзельнікі, наадварот, уважалі гэтыя пункты справай міжнароднай грамадскасці і без іх адмаўляліся падпісваць астатнія.

Гісторыкі мяркуюць, што Хельсінскія пагадненні сталі важнай палітычнай падзеяй, яны істотна «разрадзілі» геапалітычнае напружанне, не падзяліўшы пры гэтым падпісчыкаў на «пераможцаў» і «пераможаных». Стрыжань «Дэкларацыі прынцыпаў» быў фактычна агульнай праграмай дзеянняў дзеля будаўніцтва адзінай, мірнай, дэмакратычнай і квітнеючай Еўропы.

Ключавы пункт у гісторыі праваабарончага руху

Беларускі праваабаронца, публіцыст і былы палітвязень Алесь Бяляцкі адзначыў, што Хельсінскія пагадненні былі значным гістарычным дакументам, які «вельмі моцна паўплываў на станаўленне праваабарончага руху і барацьбу за правы чалавека ў былым СССР».

«У 1975-м было падпісана пагадненне, у якім блок, які тычыцца агульных правоў і свабод, быў вельмі фармальны. Асноўная задача гэтага пагаднення была ўсё ж такі пачаць разрадку напружанасці, і кожны меў тут свае інтарэсы. Захад баяўся, што можа пачацца агрэсія Савецкага Саюза на Цэнтральную і Заходнюю Еўропу, якая знаходзілася па-за камуністычным уплывам. А Савецкі Саюз меў інтарэс у тым, каб пацвердзіць яшчэ раз свае межы – у першую чаргу гэта тычылася прыбалтыйскіх краін, якія былі акупаваныя ў 1940 годзе. Таму гэтыя пагаднення ў першую чаргу мелі задачу разрадзіць напружанасць на кантыненце. Але праваабаронцы выкарыстоўвалі гэты дакумент, і выкарыстоўвалі дастаткова ўдала. У першую чаргу гэта тычылася расейскіх праваабаронцаў, якія звярнулі ўвагу на тыя абавязкі ў галіне правоў чалавека, якія прапісаны ў гэтых Хельсінскіх пагадненнях, і выступілі з ініцыятывай пачаць кантроль над выкананнем абавязанняў у галіне грамадзянскіх правоў і свабод», – кажа Бяляцкі.

«Гэта была адна з многіх ініцыятыў. Некаторыя з іх так і заставаліся на паперы, не спраўджваліся. Але гэтая ініцыятыва нечакана атрымала вельмі вялікі рэзананс і падтрымку, – працягвае Бяляцкі. – Тады ўжо падыоў час. Усё ж такі сярэдзіна 70-х – гэта час, калі вырасла новае пасляваеннае пакаленне людзей, якія ўжо хацелі жыць па-іншаму, хацелі больш свабод і правоў. Такім чынам былі аформлены гэтыя хельсінскія групы, якія спачатку паўсталі ў Маскве (Маскоўская Хельсінкская група), потым у іншых рэспубліках (Украіна, Літва). На жаль, у Беларусі такой групы не было. Але, тым не менш, праца хельсінкскага камітэта, вядома ж, даходзіла да Беларусі другой паловы 70-х – першай паловы 80-х гадоў. Мы тады слухалі «Радыё Свабода» і іншыя замежныя галасы, лавілі інфармацыю, якая перадавалася, аб барацьбе за правы чалавека ў Беларусі, пра дысыдэнтаў, палітычных зняволеных, пра тых людзей, якія хацелі больш свабоды. Пасля гэтага Хельсінскія пагадненні ўжо сталі моцным гістарычным фактам і з\’яўляюцца важнай датай у гісторыі праваабарончага руху былога Савецкага Саюза, і Беларусі ў тым ліку».

Алесь Бяляцкі мяркуе, што гуманітарная частка Хельсінскіх пагадненняў застаецца актуальнай і сёння, асабліва ў постсавецкіх краінах, дзе ў пытанні правоў чалавека, па вялікім рахунку, мала што змянілася з часоў СССР.

«Амаль усе былыя постсавецкія краіны, за выключэннем прыбалтыйскіх, знаходзяцца сёння ў пастаянным крызісе, і ў большай ці меншай ступені правы чалавека паўсюль парушаюцца. Гэтыя Хельсінскія пагадненні потым развіваліся, АБСЕ прыняла яшчэ некалькі дакументаў, якія больш падрабязна, больш уважліва ставяцца менавіта да пытанняў абароны правоў грамадзян. Гэта значыць, яны атрымалі сваё развіццё, і гэты комплекс дакументаў АБСЕ – база і для нашай барацьбы за правы чалавека ў Беларусі. Улічваючы, што Беларусь – сябра АБСЕ, гэта тыя дакументы, на якія мы абапіраемся і ўвесь час кажам уладам: «Што ж вы робіце? Чаму вы парушаеце тыя дакументы, якія ўжо вы падпісвалі і з якімі вы пагадзіліся?»

Таму для Беларусі і Хельсінкскія пагадненні ў галіне абароны грамадзянскіх правоў і свабод, і наогул праца АБСЕ – арганізацыі, якая тады паўстала, – з\’яўляюцца надзвычай важнымі і кантрольнымі меркамі па ацэнцы сітуацыі з правамі чалавека ў краіне», – падкрэсліў праваабаронца.

Хельсінскія пагадненні пасля Украіны

Палітолаг-міжнароднік Андрэй Фёдараў выказаў меркаванне, што Хельсінскія пагадненні і дзейнасць АБСЕ, створанай на іх аснове, сёння можна меркаваць актуальнымі толькі часткова.

«Там было тры кашы: першы – гэта бяспека, другі – эканоміка, трэцці – гуманітарныя пытанні. Што тычыцца другога і трэцяга – нейкую ролю АБСЕ ўсё ж гуляе. Але што тычыцца бяспекі, то мы бачым на прыкладзе Украіны, што яна фактычна не працуе. І, шчыра кажучы, цяжка было б чакаць чагосьці іншага, бо ў АБСЕ ўваходзяць такія розныя краіны, як, напрыклад, Швецыя і Таджыкістан, пры тым, што пастановы прымаюцца паводле прынцыпу кансэнсусу. На самай справе, чым больш арганізацыя, тым менш яна ўплывовая, тым менш сур\’ёзных пытанняў яна можа вырашыць – ААН тут найбольш яркі прыклад. Развязаць прынцыповыя пытанні, асабліва калі ў іх закранутыя інтарэсы вялікіх дзяржаў – гэта вельмі цяжка, практычна немагчыма», – мяркуе экспэрт.

На думку Фёдарава, ідэя «Хельсінкі-2» і стварэння новай арганізацыі, якая б займалася пытаннямі бяспекі, сёння не мае перспектыў.

«Занадта розныя падыходы ў тых краінах, якія збольшага вызначаюць лёс гэтай арганізацыі. Стварыць штосьці можна, але гэта будзе проста паўтор, і пастановы гэтай структуры гэтак жа не будуць выконваць, як яны не выконваюцца зараз, калі гэтыя пастановы будуць супярэчыць інтарэсам адной з буйных краін», – кажа палітолаг.